شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام (کتاب)شفاء الغرام باخبار البلد الحرام اثر تقی الدین ابوالطیب محمد بن احمد بن علی الحسنی الفاسی (۷۷۵- ۸۳۲) است که آقای محمد مقدس آن را از عربی به فارسی ترجمه نموده است. پیرامون تاریخ مکه مکرمه است که از محتوای تاریخ غنی و دقیقی بر خوردار است و محققانی بر آن مقدمه نوشته‌اند. ۱ - ساختار کتابکتاب با دو مقدمه از بعثه مقام معظم رهبری و جمعی از محققان و سپس شرح حال مولف آغاز شده و مقدمه خود مولف و بعد از آن مقدمه‌ای از محققان بر چاپ دوم ادامه پیدا می‌کند. سپس متن کتاب مولف به چهل باب ختم می‌شود. ۲ - گزارش محتوانویسنده از مشهورترین مورخان شهر مکه است که آثار مفصل و متعددی درباره تاریخ این شهر تالیف کرده است. مهم‌ترین اثر او کتاب شفاء الغرام فی اخبار البلد الحرام است. خود وی این کتاب را به چندین صورت تلخیص کرده با عناوینی؛ مانند تحفة الکرام باخبار البلد الحرام، تحصیل الحرام الی تاریخ البلد الحرام ترویح الصدور. یکی از این مختصرها کتاب الزهور المقتطفه است که مؤلف در سال ۸۱۹ ه. ق آن را نوشته شده و درست به مانند اصل، آن را در چهل باب ارائه کرده است. بحث از حدود شهر مکه، حدود حرم ، فضایل آن، مجاورت در آن، بنای کعبه و تجدیدهای آن، ویژگی‌های کعبه از کسوت و طیب و چیزهای دیگر، محل نماز رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم در کعبه، ارکان کعبه و فضایل آن، مقام ابراهیم و حجر اسماعیل ، توسعه مسجدالحرام در دوره‌های مختلف، اماکن متبرکه مکه، اماکن متبرکه مربوط به مناسک و تعریف آن‌ها؛ مانند عرفات ،مزدلفه ،منی ، مدارس، رباطها و زاویه‌های شهر مکه، امیران مکه از پیش از اسلام و بعد از آن و سیر تاریخی شهر مکه براساس سال شمار، و بت‌ها و بازارهای مکه در جاهلیت از مباحثی است که فاسی در این کتاب آورده است. این اثر با کوچکی حجم، به دلیل آن خلاصه یک اثر سنگین؛ مانند شفاءالغرام است، متنی اصیل و دقیق است. تحقیق آن از نظر استخراج مصادر خوب و از نظر طبع نیز حروفچینی آن چشم نواز است. کتاب حاضر پس از کتاب‌های اخبار مکه ازرقی، و اخبار مکه فاکهی از معتبرترین کتاب‌های در تاریخ مکه مکرمه است. ۲.۱ - تقسیم بندی کتابفاسی کتاب خود را در چهل باب تنظیم نموده و از دوره جاهلی تا زمان خود آنچه را که به تاریخ مکه مربوط می‌شود، ذکر کرده است. و نیز تاریخ تاسیس و ساخت و عمارت مسجدالحرام را در زمان‌های گوناگون و همچنین ویژگی‌های جغرافیایی تاریخی، سیاسی و اجتماعی جزیره العرب را در همه دوره‌های تاریخی بیان کرده و به فضائل کعبه و اعمال مربوط به آن و اماکن مقدس مکه و اطراف آن اشاره نموده است. نیز تاریخ مکه را در زمان جاهلیت رقم زده و از آثار بنا شده در مکه و اطراف آن؛ از جمله مکتب خانه‌ها، نوان خانه‌ها و... سخن رانده و هر آنچه درباره کارگزارن مکه در دوره اسلامی می‌دانسته، به طور اجمال بر مطالب کتاب خود افزوده است. در ضمن درباره ابعاد و اندازه کعبه و مسجدالحرام مطلب نوشته و انواع داستان‌های سودمند و حوادث تاریخی را که ازرقی و فاکهی در کتاب‌های خود نیاورده‌اند، گرد آورده است. فاسی خود می‌گوید، پایه‌های اصلی کتابش را بر اساس گفته‌های آن دو استوار کرده است. در کتاب فاکهی، مطالب مفید بسیاری است که در کتاب ازرقی یافت نمی‌شود. ازرقی و فاکهی هر دو در سده سوم هجری زیسته‌اند و پس از ایشان درباره تاریخ مکه و کارگزاران آن و فضیلت‌هایی که دارد، جز شماری اندک، کتابی به رشته تحریر درنیامده تا اینکه فاسی این کتاب را که منبع بسیار ارزشمندی در تاریخ مکه، به ویژه در فاصله زمانی قرن چهارم تا نهم هجری به شمار می‌آید، نوشت. گر چه می‌توان گفت، اساس و ریشه کتاب بر گرفته از دو کتاب اخبار مکه ازرقی و اخبار مکه فاکهی است، لیکن به دلیل این که او خود از علم و دانش بهرمند بوده و با دانشمندان هم عصر خود نیز محشور بوده است، طبعا مطالب دیگری نیز بر آن افزوده است و می‌توان گفت ویژگی‌هایی خاص خود را داراست. [۱]
شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام،ترجمه محمد مقدس،ج۱،ص۱۵.
۲.۲ - وصف مکهفاسی به کتاب خود نظمی مناسب بخشید و در آن از مکه و حرم، روایات مربوط به آن، توصیف کعبه و عمارت، آن، مصلای پیامبر در کعبه، ثواب درآمدن به خانه کعبه و فضایل و آیات مربوط به آن اخبار حجرالاسود و ملتزم و جایگاه‌های مقدس مکه و مقام ابراهیم و حجر اسماعیل سخن گفته و از توسعه مسجدالحرام و بنای آن و توصیث ستون‌ها سقف‌ها و ایوان‌ها، آویزها، درها، منبرهای آن، از اخبار زمزم و جاهایی که با مناسک حج پیوند دارند و مکتب‌ها و نوان خانه‌ها و سقاخانه‌ها، و چشمه‌ها و غیره. . که در مکه بنا گردیده، صحبت کرده است. ۲.۳ - ذکر اخبار مکههمچنین از اخبار مکه در زمان جاهلیت و در عهد حضرت ابراهیم و اسماعیل سخن به میان آورده و فرزندان اسماعیل را برشمرده و از ولایت خاندان معد بن عدنان بر مکه و ولایت ( جرهم ) و خزاعه و ( قریش ) داد، سخن داده و بدین ترتیب چیزی از اخبار مکه در زمان جاهلیت فروگذار نکرده است. همچنین به مناسبت به اخبار بنی قصی و کارهای ماندگار آنان در زمان جاهلیت و به سخاوتمندان و فرومانروایان قریش در جاهلیت نیز پرداخته و پس از آن به فتح مکه و کارگزاران آن در دوره اسلامی و اخبار مکه پس از پیامبر اشاره کرده است. سرانجام در باب چهلم از بت‌های پیرامون مکه، اخبار بازارهای مکه در جاهلیت، و اسلام سخن رانده و با این باب کتاب ارزشمند را به پایان برده است. تاریخ نگارانی که پس از فاسی آمدند و به اخبار مکه و بیت الله الحرام پرداختند، تحت تاثیر وی قرار داشتند، از جمله مورخ مشهور، جمال الدین محمد بن ظهیره قرشی در کتاب الجامع اللطیف فی فضل مکه و اهل‌ها و بناء البیت الشریف، اخبار مکه را تا سال ۹۵۰ ه. ق در آن گنجانده است. همچنین علامه قطب الدین حنفی در کتاب خود تاریخ القطبی به نام الاعلام باعلام بیت الله الحرام که او نیز اخبار مربوط به مکه را تا سال تالیف، یعنی ۹۸۴ ه. ق گردآورده است. مولف از علما دوره ممالیک است که به حق آن را باید دوران شکل گیری دایرة المعارف‌های اسلامی در رشته‌های گوناگون دانش به حساب آورد. ۲.۴ - تفصیل گویی در کتابنویسنده در این کتاب نسبت به دیگر کتب خویش با تفصیل بیشتری سخن گفته و کتاب خود را در چهل باب تنظیم نموده تا همه اخبار اطلاعات وقایع و خوادث مربوط به مکه را از آغاز تاسیس تا زمان حیات خود دربر گیرد. این تفصیل و پرداختن به جزئیات در مناقشه‌ها و بحث‌ها و نقدهای طولانی او از روایات بسیاری از مورخین و راویان حدیث بی شک آشکار می‌شود و به صورت پاسخ گویی و تفسیر و توضیح‌های مفصل در آمده که در بسیاری از ابواب کتاب معمولا رد و نفی شده‌اند. وی تنها به بحث و نظر در مسائل اصلی بسنده نمی‌کند و کلمه به کلمه جزئیات واژگان را مورد توجه قرار می‌دهد و به عنوان دانشمندی که در کار خود از تجربه فراوان برخوردار است، آن‌ها را مورد تفسیر و شرح و اظهار قرار می‌دهد و به تحریف‌ها و تغییراتی که ناسخان در نقل کتابت مرتکب شده و گاه باعث تحریف حقایق می‌شوند و واقعیت‌ها را خدشه دار می‌سازند، اشاره می‌کند. ۲.۵ - نتیجه مطالعات وسیعکاملا روشن است که شفاءالغرام حاصل مطالعات وسیع مولف بوده و خواننده این کتاب با مجموعه ارزشمندی از منابع و مراجع قدیمی رو به رو می‌شود که نویسنده کتاب برای گردآوری کتاب خود، همه آن‌ها را به دقت مورد مطالعه قرار داده و در سطر به سطر کتاب خود، به آن‌ها اشاره کرده و از ده‌ها کتاب خطی نام برده است و بسیاری از آن‌ها را با اعتماد به حافظان و محدثان مورد استفاده قرار داده است و برخی را نیز به شیوه مولفان کتب رجالی جرح و تعدیل نموده است. او تنها به نقل روایت پیشینیان و ایجاد ارتباط و هماهگی میان آن روایات بسنده نمی‌کندو اطلاعات و داده‌های فراوانی از وقایع معاصر خود را نیز به ویژه درباره اخبار کارگزاران مکه و مناسبت‌ها و مراسم حج در اواخر قرن هشتم و اوایل قرن نهم هجری بدان‌ها می‌افزاید و در این راستا گاه به نوشته‌های خصوصی برخی عالمان اشاره می‌کند که به عنوان یادداشت خوادث برجسته‌ای که در مکه معظمه اتفاق افتاده است، در اختیارش قرار گرفته و از آن‌ها نقل کرده است و بدین ترتیب منبع نادری را به منابع تاریخی می‌افزاید. ۳ - وضعیت کتابکتاب حاضر توسط گروهی از محققان مورد تحقیق قرار گرفته که نظرات آنان در مقدمه و پاورقی‌های کتاب آمده است. در واقع برای نخستین بار به صورتی نو و در قالبی آراسته با شرح و تعلیقات و توضیحات و اصلاحات سودمند گروهی از کارشناسان و استادانی که کار نظارت بر چاپ و تنظیم شرح و توضیحات ارائه شده و اصلاح خطاها و لغزش‌های نسخه خطی آن را بر عهده داشته و تلاش و کوشش فراوانی در انتشار آن به عمل آورده‌اند. در پایان هر جلد، فهرست‌های جامعی از باب‌های مطرح شده آورده شده و در پایان کتاب نیز فهرست‌های کاملی از نام‌ها و جای‌ها، پیوست شده است. در انتهای جلد دوم دو فهرست شامل آیات قرآنی از جلد واول و دوم مشاهده می‌گردد. ۴ - پانویس
۵ - منبعنرم افزار جغرافیای جهان اسلام،مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |